Karbonhidrat Sayımı

Tıbbi Beslenme Tedavisinde sağlıklı beslenme herkes için ortaktır. Diyabetli bireyler, kan şekerlerini kontrol altında tutabilmek için özel yiyeceklere ihtiyaç duymazlar. İlk diyabet tanısı konduğunda, herkes sizin için neyin serbest, neyin yasak olduğuna dair pek çok öneride bulunacaktır. Oysa güncel beslenme tedavisinde yasaklı besinler yer almaz. Bilmeniz gereken, kan şekerini hangi yiyeceklerin yükselttiği, bu yiyecekleri ne miktarda tüketmeniz gerektiği ve bu beslenme planının sizin tedavinize (ilaç/insülin), fiziksel aktivite programınıza uygun olup olmadığıdır.

Diyabet ortaya çıktığından bu yana, pek çok kuruluş, bilimsel çalışma sonuçlarına dayanan öneriler yayınlamıştır.

Bu önerilerin ortak hedefi;

• Kan şekerinin,
• Kan yağlarının (kalp-damar hastalığı riskini azaltmak için),
• Kan basıncının hedef aralıkta tutulması,
• Komplikasyon riskinin azaltılması,
• Yaşam kalitesinin arttırılması olmuştur.

Kişiye özgü düzenlenen tıbbi beslenme tedavisi, Hba1c düzeylerinde %1-2 (yeni tanı konmuş diyabetli bireylerde ise %3'e yakın) azalma sağlamaktadır.

Kan şekerini dengede tutmak için kullanılabilecek pek çok öğün planlama yöntemi vardır. Değişim listeleri, el porsiyon yöntemi, karbonhidrat sayımı, tabak modeli, glisemik indeks yöntemi bireye uygun olmak şartıyla tercih edilebilir. Karbonhidrat sayımı, özellikle Tip 1 diyabetli bireylerde, metabolik kontrol üzerinde oldukça etkili bir yöntemdir.

Seçilen yöntem ne olursa olsun, diyabet tedavisinin başarılı olması ancak diyabetli bireyin merkezde olduğu, deneyimli bir diyabet ekibi ile çalışarak mümkün olacaktır.

Karbonhidrat sayımı nedir?

Karbonhidrat sayımı, kan şekerinizi kontrol altında tutmanıza yardımcı olacak bir öğün planlama yöntemidir. Özellikle Tip 1 diyabetli bireylerde, metabolik kontrol üzerinde oldukça etkilidir.

Besinler, karbonhidrat, protein, yağ, vitamin, mineral, su gibi çeşitli besin öğeleri içerir. Karbonhidratlar; proteinler ve yağlar gibi diğer besin öğeleri ile kıyaslandığında, kan şekerinizi daha fazla yükseltir. Yani kan şekeri düzeyleriniz ve öğündeki insülin ihtiyacınız tüketilen karbonhidrat miktarı ile ilişkilidir.

Karbonhidrat sayımı yöntemi ile öğünlerde tüketilen karbonhidrat miktarını hesaplayabilirsiniz. Öğün öncesi hedef kan şekerine ve tüketilecek karbonhidrat miktarına uygun olacak şekilde insülin dozunda ve/veya karbonhidrat miktarında ayarlama yapabilirsiniz. Yani tüketilen karbonhidrat ile ihtiyaç duyulan insülini eşleştirmeyi öğrenebilirsiniz.

Kimler için uygundur?

Karbonhidrat sayımı yöntemi, 3 basamaktan oluşur.

1. ve 2. basamak yani başlangıç ve orta düzey, Tip 1 diyabetliler, Tip 2 diyabetliler, gestasyonel diyabetliler (gebelik diyabeti), hızlı veya kısa etkili insülin analogları kullananlar, insülin pompası kullananlar, reaktif hipoglisemililer kısacası herkes için uygundur.

3. basamak yani ileri düzey Tip 1 diyabetliler, hızlı veya kısa etkili insülin analogları kullananlar ve insülin pompası kullananlar için uygundur.

1. Basamak (Başlangıç Düzeyi) :

Başlangıç düzeyinde, 'Karbonhidrat nedir?' 'Hangi yiyecekler karbonhidrat içerir?' 'Besinlerin karbonhidrat miktarları nasıl hesaplanır?' 'Karbonhidratlar, proteinler, yağlar kan şekerini nasıl etkiler?' soruları cevaplanır, öğünlerde ve ara öğünlerde tüketilmesi hedeflenen karbonhidrat miktarları belirlenir. Sağlıklı beslenme kurallarına uygun bir tıbbi beslenme tedavisi düzenlenir. Tüketilen tüm besinler ve ölçülen kan şekerleri kaydedilir.

Karbonhidrat nedir?

Karbonhidrat bir besin öğesidir ve günlük enerji ihtiyacımızın %45-65'ini karşılamalıdır.

Karbonhidratları 3 gruba ayırabiliriz.

• Şeker
• Nişasta
• Posa

Şeker ve nişasta yiyeceklerimizdeki esas karbonhidrat kaynaklarıdır. Posa da bir karbonhidrat çeşididir, fakat kan şekerine etkisi diğer karbonhidratlardan farklıdır. Tüketilmesi gereken karbonhidrat miktarı bireysel özelliklere ve yaşam tarzına göre değişkenlik gösterebilir. Günümüzde oldukça popüler olan düşük karbonhidratlı diyetlerin, özellikle kalp-damar hastalıkları ve böbrek sağlığına etkilerinin takip edilmesi gerekmektedir. Üstelik herhangi bir besin grubunu, uzun süre tüketmemek veya çok kısıtlı tüketmek sürdürülebilir bir davranış değildir. Karbonhidratları kısıtlamak, sağlıklı beslenmenin temeli olan meyve, sebze ve tam tahıl ürünlerini kısıtlamak anlamına gelir. Oysa sağlıklı bir bedene sahip olmanın tek yolu, besin çeşitliliğinin sağlanması ve böylece tüm besin gruplarından yeterli ve dengeli miktarda tüketilmesidir. Temel enerji kaynağımız olan karbonhidratları, vitamin, mineral, posadan zengin olan meyve, sebze, tam tahıl ve baklagillerden seçmek, şeker ve şeker ilave edilmiş yiyecek ve içecekler gibi enerji değeri yüksek, vitamin ve mineralden yoksun sağlıksız karbonhidratların tüketimini sınırlandırmak daha doğru ve sürdürülebilir bir yaklaşımdır.

Posa ve kan şekeri ilişkisi:

Daha önce de belirttiğimiz gibi posa bir karbonhidrat çeşididir ve yiyeceklerimizde çok farklı posa türleri bulunur. Tüketilen bazı posa türleri glukoz emilimini yavaşlatır ve kan şekerinin daha kontrollü yükselmesini sağlarlar. Bazı posa türleri ise tokluk hissini arttırarak, daha az besin tüketilmesini sağlar ve kilo kontrolüne yardımcı olur. Posanın kalorisi yoktur ve sağlıklı beslenme planının parçasıdır.

Hangi yiyecekler karbonhidrat içerir?

• Tam taneli tahıllar
• Un ve unlu gıdalar (ekmek, makarna, kraker, kurabiye, vb. )
• Kuru baklagiller
• Sebzeler (karbonhidrat miktarları düşüktür)
• Nişastalı sebzeler (bezelye, patates, mısır, vb.)
• Meyve ve meyve suları
• Peynir hariç süt ürünleri (süt, yoğurt, ayran, vb.)
• Tatlılar
• Şekerli içecekler
• Bira, şarap, likör
• Şeker alkoller (sorbitol, mannitol, maltitol, ksilitol)
• Glukoz, fruktoz, sukroz, maltoz, gibi sonu ?oz ile biten karbonhidratları içeren yiyecek ve içecek çeşitleri (16)

Besinlerin karbonhidrat miktarları nasıl hesaplanır?

Besinlerin karbonhidrat miktarını hesaplamak yani karbonhidrat saymak için iki farklı yöntem kullanılabilir:

• Karbonhidrat gramı saymak
• Karbonhidrat seçeneği/porsiyonu saymak

'1 karbonhidrat seçeneği' miktarı yiyeceklere göre farklılık gösterir.

1 porsiyon meyve veya 1 dilim ekmek veya 1 su bardağı süt '1 karbonhidrat seçeneği' olarak tanımlanabilir. Tüm bu porsiyonlar 10-15 gram karbonhidrat içerir. Bu demektir ki, bir servis ölçüsünden fazlasını yerseniz, karbonhidrat porsiyonunu da birden fazla saymalısınız.

Başlangıç düzeyinde, yiyeceklerin porsiyon ölçüsü ile ilgili pratik uygulamalar yapılır.

Porsiyon ölçüsü:

Karbonhidrat saymaya başladığınız ilk bir-iki hafta, yediğiniz her şeyi tartın. Örneğin markette satın aldığınız meyve-sebzeleri tartarak işe başlayabilirsiniz. 100 gramlık küçük boy bir elmanın karbonhidrat miktarı 15 gram iken, 200 gramlık büyük boy 1 elma 30 gram kadar karbonhidrat içerebilir. Bir süre sonra gözünüz bu porsiyonlara alışacaktır. Yiyecek ölçülerini belirleyebilmek için, avuç içi büyüklüğü, yumruk büyüklüğü, baş parmak büyüklüğü gibi tanımlar da kullanabilirsiniz. Örneğin avuç içi büyüklüğü et yaklaşık 90 grama, 1 yumruk büyüklüğü meyve yaklaşık 1 porsiyona denk gelecektir. Öğün öncesi ve sonrası ölçtüğünüz kan şekerleri de size ne kadar iyi bir tahmin yaptığınızı gösterecektir.

Karbonhidratlar, proteinler, yağlar kan şekerini nasıl etkiler?

Besinler, karbonhidrat, protein, yağ, vitamin, mineral, su gibi çeşitli besin öğeleri içerirler. Karbonhidratlar; proteinler ve yağlar gibi diğer besin öğeleri ile kıyaslandığında, kan şekerinizi daha fazla yükseltirler. Fakat artan protein ve yağ tüketimi kan şekerinizde yükselmelere sebep olabilir, ilave insülin ihtiyacı oluşturabilir. Bu farklılıkları takip edebilmenin en iyi yolu beslenme günlüğü tutmaktır.

2. Basamak (Orta Düzey):

Orta düzeyde, besin tüketim kayıtları, ölçülen kan şekerleri ve fiziksel aktivite arasındaki ilişki gözlemlenir.

Kan şekeriniz hedeflenen değerlerin üzerinde seyrediyorsa;

İnsülin dozunuzu arttırmak gerekebilir, doktorunuza danışabilirsiniz.
Öğünde hedeflenenden fazla karbonhidrat tüketmiş olabilirsiniz.
Fiziksel aktiviteniz azalmış olabilir. Stresli olabilirsiniz.

Kan şekeriniz hedeflenen değerlerin altında seyrediyorsa;

İnsülin dozunuzu ayarlamak gerekebilir, doktorunuza danışabilirsiniz.
Ana veya ara öğünlerde eksik karbonhidrat tüketmiş olabilirsiniz.
Öğünü atlamış veya geciktirmiş olabilirsiniz.

Orta düzeyde, besin etiketlerinin kullanımı ile ilgili pratik uygulamalar yapılır.

Besin etiketi:

Özellikle hazır gıda tüketeceğiniz zaman, besin etiketlerini dikkatle okumalısınız. Bu etiketler kimi zaman 100 gramın içerdiği toplam karbonhidrat, protein, yağ miktarı hakkında bilgi verir. Oysa siz kendi tüketeceğiniz miktarı hesaplamalısınız. Besin etiketinde, şeker, lif ve karbonhidrat miktarları ayrı ayrı belirtilmiş olabilir, esas olan tükettiğiniz toplam karbonhidrat miktarıdır. Tükettiğiniz besinler doğal veya yapay tatlandırıcılar içerebilir. Karbonhidrat miktarını doğru hesaplayabilmek için tatlandırıcıları tanımalısınız.

Tatlandırıcılar:

Tatlandırıcılar, enerji içeren ve içermeyenler olarak ikiye ayrılır.

Enerji içermeyen tatlandırıcılar:

Asesulfam-k, aspartam, sakarin, sukraloz, stevia enerji içermeyen tatlandırıcılardır. Meyveli yoğurtlar, 'light' içecekler gibi pek çok diyabetik üründe kullanılırlar.

Enerji içeren tatlandırıcılar:

Şeker alkoller (polyoller), bisküvi, puding gibi gıdalarda kullanılan bir tatlandırıcı türüdür. Şekerin yarısı kadar enerji içerirler. Tükettiğiniz ürünlerdeki şeker alkolleri tanımak için etiketlerde sonu '-ol' ile biten (sorbitol, mannitol, maltitol, ksilitol) kelimelere bakabilirsiniz. Şeker alkoller vücutta tamamen sindirilmezler, bu yüzden enerjileri düşüktür ve kan şekerini daha yavaş yükseltirler. Karbonhidrat sayımı yaparken mutlaka hesaba katılmalıdır. Fazla miktarda tüketildiğinde, gaz, şişkinlik, kramp, diyareye sebep olabilirler.

Egzersiz kan şekeri ilişkisi incelenir.

Egzersiz karbonhidrat ihtiyacınızı arttırır. Egzersiz öncesi, sırası ve sonrası sık ölçüm yapmak, egzersizin kan şekeri üzerindeki etkisini gösterir. Bireysel değişkinlik göstermekle birlikte, genellikle 30 dakikanın altındaki egzersiz için herhangi bir ayarlama yapmak gerekmez. Egzersiz öncesi, kan şekeriniz 90 mg/dl'nin altında ise egzersize başlamadan ilave karbonhidrat almak hipoglisemi riskini azaltmak için önemlidir.

Kişisel takiplerinizi yapıp, ihtiyaçlarınızı belirledikten sonra kendinize uygun bir egzersiz programı oluşturmalısınız. Bunu insülininizi azaltarak veya karbonhidrat tüketiminde önerilen artışları yaparak sağlayabilirsiniz. Egzersiz programınızla ilgili mutlaka doktorunuza, diyetisyeninize ve egzersiz uzmanınıza danışmalısınız.

3. Basamak (İleri Düzey):

İnsülin pompası veya hızlı/kısa etkili insülin kullanıyorsanız, tükettiğiniz karbonhidrat miktarını hesaplayabiliyorsanız, kan şekeri, insülin, karbonhidrat ve egzersiz ilişkisini öğrendiyseniz ve en önemlisi kan şekerleriniz hedeflenen düzeylere ulaştıysa, karbonhidrat sayımı ileri düzeye geçebilirsiniz.

Bu aşamada tüketilen karbonhidrat, kullanılan insülin ile eşleştirilir.

Karbonhidrat/insülin oranı ve insülin duyarlılık faktörü belirlenir.

Karbonhidrat/İnsülin Oranı:

Öğünde tüketilecek karbonhidrat miktarına göre, tokluk kan şekerini yaklaşık olarak öğün öncesi düzeylere döndürecek olan insülin miktarıdır.

Karbonhidrat/insülin oranı kişiden kişiye farklılık gösterebileceği gibi, aynı kişide günün farklı saatlerinde farklı olabilir. Karbonhidrat/insülin oranınız 15:1 ise, öğündeki 15 g karbonhidrat için 1 ünite insüline ihtiyaç duyarsınız. İnsüline duyarlı bir kişide karbonhidrat insülin oranı 20:1 olabilir, daha düşük dozlar kan şekeri yönetmi için yeterli olabilir. İnsülin direnci olan bireylerde ise kan şekerlerini düşürebilmek için daha yüksek dozlara ihtiyaç duyulabilir, örneğin 5-6 g karbonhidrat, 1 ünite insülin ihtiyacı oluşturabilir. Diyabet ekibinizle birlikte, karbonhidrat/insülin oranlarınızı hesapladığınız zaman, öğünde tüketeceğiniz karbonhidrat miktarına bağlı olarak insülin dozunuzda düzenlemeler yapabilirsiniz.

İnsülin duyarlılık faktörü:

1 ünite hızlı veya kısa etkili insülinin kan şekerinde meydana getirdiği düşüş olarak tanımlanır. Öğün öncesi hedeflenen kan şekerine ulaşabilmek için insülin duyarlılık faktörünü kullanırız.

İnsülin duyarlılık faktörü 1500 veya 1800 kuralı ile hesaplanabilir. Yani 1500 veya 1800 sayısı günlük toplam insülin dozuna bölünür. Hızlı etkili insülin için 1800 sayısı, kısa etkili insülin veya insülin direnci varlığında 1500 sayısı kullanılır.

Son söz

Unutmayın ki, sağlıklı beslenme herkes için ortaktır. Diyabeti yönetmedeki tek fark 'kendi kendini izleme' (kan şekeri ölçümlerinin yapılması, kayıtların tutulması, kan şekeri ve yediklerinize uygun insülin dozunun düzenlenmesi) gerekliliğidir.

Diyabet ekibinizi (Doktor - Diyabet Diyetisyeni - Diyabet Hemşiresi) düzenli aralıklarla ziyaret etmek, tedavinizin tekrar düzenlenmesini, eğitimlerinizin tekrar edilmesini sağlar, yalnız olmadığınızı hissettirerek motivasyonunuzu arttırır.

Bir diyabet diyetisyenini düzenli olarak ziyaret etmek de size sağlıklı beslenme alışkanlıkları kazandırır, tıbbi beslenme tedavinizin mevcut duruma göre düzenlenmesini sağlar, sağlıklı vücut ağırlığınızı korumaya yardımcı olur.

Sağlıklı beslenme alışkanlıkları sadece diyabetinizi daha iyi yönetmekle kalmaz, yaşam kalitenizi de arttırır.